Honderdduizenden mensen lijden ernstig en langdurig aan posttraumatisch stresssyndroom. Conventionele therapieën bieden pakweg de helft soelaas. Maar oorlogsveteranen in de VS blijken veel baat te hebben bij een nieuwe therapie, met xtc-grondstof mdma. Ook in Nederland komt een proef.
Het is mei 2012 en Nigel McCourry (36) draagt een slaapmasker. Door een koptelefoon hoort de Amerikaanse Irakveteraan meditatiemuziek. Tegenover hem zitten therapeuten: een man en een vrouw. Eerder gaven zij hem een kleine dosis mdma, een kristalvormig poeder dat bekendstaat als love drug en dat de werkzame stof is in xtc-pillen. Zou dit de ex-marinier van zijn posttraumatische stresssyndroom (PTSS) afhelpen?
Een uur na inname creëert zijn brein in het donker een beeld. McCourry ziet drie tentakels om zich heen slaan en wild dansend in elkaar verwikkeld raken.
Hij voelde dat elk tentakel een emotie voorstelde, vertelt hij nu aan NRC via Skype, vanuit zijn werkplek in Sherwood, Oregon. „Schuldgevoel was er een van.” In een vuurgevecht in Irak schoot McCourry twee meisjes dood. Ze zaten in een truck die op hem af reed. De chauffeur had zijn waarschuwingsschoten genegeerd. Toen brak er iets in hem.Terug in de Verenigde Staten kon hij nauwelijks meer slapen. „Ik had last van nachtmerries en koud zweet.”Wat de andere twee tentakels voorstelden? „Wantrouwen jegens anderen, en eenzaamheid.”
“Ik kon de trauma’s een plek geven”
Nadat hij in 2004 in de Verenigde Staten was teruggekeerd, hielden militaire artsen stug vol dat hij geen PTSS had: „Mentale ziektes waren bij de mariniers toen nog een taboe. Ik was een emotioneel wrak, maar kreeg geen diagnose. Toen vroeg ik me af wie gek aan het worden was: de wereld, of ik?”
McCourry vond het steeds moeilijker zich te concentreren op de simpelste taken, of bijvoorbeeld zijn aandacht bij een gesprek te houden. „Ik praatte steeds minder met vrienden en bekenden. Ook was ik bang dat vertellen over de gebeurtenissen in Irak hen eveneens zou traumatiseren.”
Zonder nachtmerries
De tentakels waar McCourry mee worstelt, ziet hij tijdens de therapiesessie van bovenaf. „Ze hadden geen grip meer op me.” Voor het eerst kan hij pijnlijke herinneringen uit Irak ophalen en delen met de therapeuten zonder in te storten. Wat jaren zwijgen en vele bezoeken aan de psycholoog niet oplosten, lukte in een acht uur lange therapiesessie met mdma: „Ik kon de trauma’s een plek geven.”
De nacht erna slaapt hij voor het eerst weer zonder nachtmerries. Na nog vier sessies en een controle krijgt hij te horen dat hij geen PTSS meer heeft. „Eindelijk voelde Irak niet meer als gisteren. Het voelde als acht jaar geleden.”
McCourry is een van 107 veteranen die in 2012 meededen aan een Amerikaans onderzoek naar psychotherapie met hulp van mdma. Bij hen waren andere therapieën niet aangeslagen. Het onderzoek, onder toezicht van de Amerikaanse ‘medicijnenwaakhond’ FDA, is succesvol afgesloten. Deze zomer begint de eindfase: een zogeheten dubbelblinde test waaraan ruim tweehonderd veteranen deelnemen. Een deel krijgt een placebo, anderen mdma. Als de resultaten goed zijn, kunnen psychiaters en psychologen in de VS de drug in 2022 gaan gebruiken om PTSS-patiënten te behandelen.
„En als het meezit, een paar jaar later ook in Nederland”, zegt Eric Vermetten. Hij is als kolonel-arts en -psychiater bij defensie en als bijzonder hoogleraar aan het Leids Universitair Medisch Centrum gespecialiseerd in behandeling van psychotrauma’s. Vermetten gaat het eerste Nederlandse onderzoek leiden naar behandeling van PTSS met mdma. Dat begint na de zomer bij de Arq Psychotrauma Expert Groep in Diemen, een samenwerkingsverband van een aantal instellingen die zich richten op trauma. In Amerika kreeg hij training van onderzoekers die meewerkten aan de onderzoeken daar.
Arq schat dat Nederland enkele honderdduizenden mensen met PTSS telt, vooral oorlogsveteranen, slachtoffers van (seksueel) misbruik en getuigen van ernstige gebeurtenissen. Een exact cijfer is er niet; veel mensen zoeken uit angst en schaamte geen hulp.
Volgens Vermetten is onderzoek naar de nieuwe therapie belangrijk. De laatste decennia is weinig vooruitgang geboekt in de bestrijding van PTSS. „Als therapeut wil je met de patiënt terug naar het moment van het trauma om de gebeurtenis te verwerken. Maar dat is het laatste wat een persoon met PTSS wil. Het trauma herbeleven is doodeng.”
Dat is waar mdma kan helpen. De stof vermindert angst en laat veel oxytocine en serotonine in de hersenen vrijkomen. Dat leidt tot liefdevolle emoties en zelfacceptatie. In essentie verschilt therapie met mdma niet veel van beproefde psychotherapeutische methodes als EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) en cognitieve gedragstherapie: genezing vereist confrontatie met het trauma.
“De herbeleving duurde misschien drie minuten, maar in die tijd verwerkte hij het trauma”
Vermetten noemt het voorbeeld van een Amerikaanse Irakveteraan die tijdens een vuurgevecht voor de keus stond: zijn brandende kameraad redden of voor zichzelf kiezen en terugschieten op de vijand. Hij koos voor het tweede. Schuldgevoelens wekten heftige PTSS op. „Hij kon het zichzelf niet vergeven en had last van paniekaanvallen bij de gedachte aan de gebeurtenis”, zegt Vermetten. „Maar tijdens de mdma-sessie omschreef hij de scène in geuren en kleuren, zonder een moment in paniek te raken. De herbeleving duurde misschien drie minuten, maar in die tijd verwerkte hij het trauma. Nacontrole bevestigde dit enkele weken later: hij had geen PTSS-symptomen meer.”
Vooralsnog spreken de Amerikaanse onderzoekers van minimale risico’s bij therapie met mdma. Maar in Nederland vallen jaarlijks zo’n acht doden bij gebruik van xtc-pillen, waar mdma in zit. Is de stof niet te gevaarlijk als hulpmiddel? Vermetten vindt van niet. „Mensen met hartkwalen lopen een verhoogd risico. Daar testen we vooraf op. Ook krijgt de patiënt een lagere dosis dan in xtc-pillen zit.”
En de beruchte ‘dinsdagdip’, het verschijnsel dat sommige recreatieve gebruikers tot een paar dagen na inname van mdma of xtc last van depressieve gevoelens hebben? Vermetten: „Door de lage dosis is de kans hierop bij therapie met mdma klein. Maar voor de zekerheid blijft de patiënt de eerste nacht op de kliniek slapen en volgt de dag erop een nagesprek. De week erna zijn er dagelijks telefonische controles.”
Geen tijd om te huilen
Raoul Janssen (53), een stoere Brabander, heeft al jarenlang slapeloze nachten na een militaire missie in Bosnië in 1993. Die gingen gepaard met pijnlijke ontstekingen, overal in zijn lichaam: iets optillen leidde soms tot heftige pijnscheuten. Ook leed hij aan concentratieverlies en woedeuitbarstingen. „Mijn lontje werd steeds korter, totdat ik er geen meer had.” Zijn breekpunt lag in een tehuis in Sarajevo. Hij haalde het lijk van een klein meisje uit bed. „Ik dacht dat ze sliep.” Erbij stilstaan lukte een paar tellen. „Daarna moet je door; geen tijd om te huilen.” De PTSS ontwikkelde zich na thuiskomst.
Na vijftien jaar opkroppen zocht Janssen hulp. Hij kreeg EMDR-therapie, door een koptelefoon hoorde hij piepjes die afleidden als hij over het trauma sprak.
„I hate it and I love it”, zegt Janssen. „De therapeut nam hele dagen die ik doorbracht in Bosnië met me door. Als hij merkte dat ik in een negatieve spiraal belandde, zei hij: ‘Houd dat gevoel vast.’ Tijdens EMDR was de herbeleving van een trauma drie keer zo heftig.” Zó heftig dat hij tweemaal een eind aan zijn leven wilde maken. „Ik heb met de auto bij het spoor gestaan, de andere keer wilde ik een kanaal in rijden.”
Maar de therapie sloeg aan. Na twee jaar EMDR verdwenen de ontstekingen en kon hij weer gesprekken voeren zonder boos te worden. Inmiddels gaat het beter met hem, maar slapen blijft een probleem. „Twee, drie uur slaap per nacht – meer zit er nog niet in.”
Waar bij conventionele therapieën als EMDR de behandelaar de patiënt naar het traumamoment ‘stuurt’, gebeurt dat bij therapie met mdma ‘vanzelf’, vertelt psychiater Vermetten. „Dat is ook het verbazingwekkende hieraan. Het hoeft niet op commando. Tijdens een sessie gaat de patiënt zelf terug naar het trauma. De mdma vermindert de weerstand en de angst om erin te duiken. De therapeuten zijn er om het proces te begeleiden.”
Alleen bij ‘enkelvoudig trauma’, een incident dat op tijd behandeld wordt, is PTSS volgens de Arq Psychotrauma Expert Groep volledig te genezen. Bij mensen met complexe vormen van de stoornis, zoals McCourry en Janssen, ligt dat anders. Met bestaande therapieën kunnen psychotherapeuten ongeveer de helft van hen helpen. Arq: „Helaas komen ook die patiënten niet helemaal van de stoornis af. Ze hebben last van chronische klachten of krijgen een terugval.”
“Ik heb met de auto bij het spoor gestaan, de andere keer wilde ik een kanaal in rijden”
Ook McCourry beleeft momenten die hem terugbrengen naar het trauma. Beelden op tv, een geur die doet denken aan Irak. „Voorheen verpestte dat heel mijn dag, nu kan ik nare gevoelens binnen een kwartier van me afschudden.”
Een jaar na het onderzoek waaraan McCourry deelnam, bleek dat 68 procent van de 107 veteranen geen PTSS-symptomen meer had. Daarvoor hadden ze gemiddeld 17,8 jaar last van de stoornis. En de onderzoekers zien hooguit „minimale gezondheidsrisico’s”.
Veelbelovend, vindt Vermetten. Maar hij maant ook tot voorzichtigheid. „Mdma staat bekend als illegale drug. Door deze reputatie is het extra belangrijk dat de komende onderzoeken zorgvuldig en professioneel worden uitgevoerd.”
Parallel aan zijn Nederlandse onderzoek komen er studies in andere Europese landen met samen zo’n dertig tot veertig patiënten. Als de resultaten net zo goed zijn als in de VS, worden die voorgelegd aan Nederlandse College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG). Dat kijkt er samen met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu naar, en uiteindelijk kan dat leiden tot toelating in Nederland. Voor de Europese markt neemt het Europees Geneesmiddelenbureau na een soortgelijke procedure een beslissing.
Wanneer de behandelmethode in Nederland beschikbaar kan zijn, is lastig te zeggen, zegt Vermetten. „Als het meezit over vijf, zes jaar.”
Dan moeten ook therapeuten worden getraind om de methode te kunnen toepassen. Nu gebeurt dat alleen nog in de VS. Daar worden psychiaters en psychologen opgeleid door de non-profitorganisatie Multidisciplinary Association for Psychedelic Studies (MAPS). Die stimuleert wetenschappelijk onderzoek naar psychedelica (geestverruimende drugs) en is de motor achter het mdma-onderzoek in de VS.
Toelating van mdma
Wat MAPS in Amerika is, wil de Amsterdamse stichting OPEN in Europa worden. Zij organiseert lezingen en congressen om wetenschappelijke aandacht te wekken voor de therapeutische effecten van middelen als lsd, psychedelische paddestoelen en mdma, en wil de kennis erover bundelen. „De door MAPS gefinancierde studies zijn klein, maar heel succesvol”, zegt OPEN-voorzitter Joost Breeksema (35), filosoof en adviseur over drugsbeleid. „Reden genoeg om in Europa hetzelfde te doen.”
Ondanks de illegale status is mdma in Nederland niet moeilijk te krijgen. Op internet staan talloze verhalen van mensen die claimen dat ze hun trauma (deels) verwerkt hebben door mdma op eigen houtje in te nemen. Breeksema raadt iedere vorm van zelftherapie met psychedelica resoluut af. „Fysiek zijn de gezondheidsrisico’s klein, maar deze middelen kunnen psychologische schade veroorzaken en symptomen verergeren. Het heet niet voor niets ‘mdma-geassisteerde psychotherapie’. Een veilige omgeving en een therapeut die je vertrouwt zijn essentieel.”
OPEN wil die therapeuten gaan trainen in toepassing van mdma. Breeksema: „Bij deze sessies komen negatieve emoties naar boven. Het vergt van een therapeut veel inlevingsvermogen, flexibiliteit en kunde om de patiënt daarbij te begeleiden. Dat is ook zo bij nu al goedgekeurde therapieën, maar een acht uur durende sessie met mdma is toch net wat anders.”
In september gaat MAPS in Nederland 55 Europese therapeuten trainen. „Geen toeval”, zegt Vermetten. „Arq en OPEN willen Nederland pionier maken op het gebied van mdma-geassisteerde therapie.”
In de VS kijkt MAPS uit naar legalisatie van de therapie. „Als het zover is”, zegt woordvoerder Brad Burge via Skype, „kunnen we tienduizenden therapeuten trainen. Ook gaan we mdma produceren en verkopen aan zorginstellingen in de VS.” Dit zou de stichting, die nu via crowdfunding aan haar geld komt, vaste inkomsten kunnen bezorgen. Burge: „Dan stromen de miljoenen binnen en kunnen we meer onderzoek naar therapeutische effecten van psychedelica financieren.”
Sinds de uitvinding van het antidepressivum prozac, eind jaren tachtig, waren er op het gebied van mentale ziektes maar weinig doorbraken. Wordt dat anders door de geestverruimende drugs? Burge: „Als de middelen goed blijken te werken, waarschijnlijk wel. Er is een grote groep mensen bij wie antidepressiva en bestaande therapieën werken. Maar anderen kunnen baat hebben bij een sessie bij de therapeut met lsd of mdma.”
Janssen, nog steeds werkzaam bij defensie, heeft „een afkeer van drugs”. Toch zou hij bij legalisatie interesse hebben in mdma-geassisteerde psychotherapie. „Als het kan helpen… Waarom niet?”